Thuyền độc mộc là một phần bản sắc văn hóa dân tộc Tày vùng hồ Ba Bể. Hình ảnh những cô gái Tày với tà áo chàm, ung dung đưa mái chèo khỏa nước đẩy những con thuyền độc mộc trên hồ Ba Bể từ lâu đã trở thành biểu tượng của du lịch Ba Bể. Chiếc thuyền độc mộc không chỉ thu hút du khách bởi hình dáng độc đáo, kỹ thuật chế tạo điêu luyện công phu, kỹ thuật chèo thuyền khéo léo mà còn bởi cảm giác mới mẻ mà nó mang lại cho du khách khi được trực tiếp trải nghiệm. 

Phụ nữ Tày trong trang phục truyền thống chèo thuyền độc mộc trên hồ Ba Bể 

Ảnh: Sưu tầm

Độc mộc là loại thuyền đặc biệt bởi nó được làm từ gỗ nguyên khối, không sử dụng kỹ thuật đóng, ghép. Quá trình làm thuyền độc mộc bắt đầu từ khâu chọn gỗ có độ bền, dẻo dai. Gỗ phù hợp làm thuyền là gỗ lim, đinh, lát mọc hoang trên rừng, chiều dài thân từ 8m trở lên, thẳng đều, ít nhánh ngang. Dụng cụ đục thân gỗ tạo lòng thuyền là cuốc chim có đầu lưỡi, mỏ sắc bén đề dễ dàng khoét, nạo lòng thuyền. Quá trình đục đẽo thuyền đòi hỏi sự kiên nhẫn, bền bỉ. Ngoài cuốc chim, người thợ dùng 2 loại bào: bào phá các mắt, chỗ lồi tạo phẳng và bào mịn đề mặt gỗ nhẵn, bóng, sau đó dùng lửa đốt hong khô liên tục toàn bộ thân gỗ. Khó khăn nhất khi dựng thuyền là phải tập trung quan sát, không làm nứt, mẻ lòng thuyền. Chiều rộng thuyền chỗ lớn nhất 60-70cm, độ cao từ đáy đến mạn khoảng 50-60 cm tùy theo chu vi thân cây gỗ. Phần đầu, đuôi thuyền giữ nguyên mặt phẳng, cắt vuông ngang lúc đốn gỗ, phần thịt gỗ 2 đầu giữ nguyên, làm bậc lên xuống.

Kỹ thuật chế tác thuyền độc mộc từ gỗ rừng phản ảnh lối sinh hoạt sông hồ độc đáo, đặc sắc. Chiếc thuyền có hình dáng thon, dài, có thể thay đổi tốc độ, chuyển hướng linh hoạt, dễ dàng luồn lách, trượt trên mặt nước nông mà không bị đá, sỏi làm hư hại thân, đáy thuyền, dù có bị lật cũng không bao giờ bị chìm. Thuyền độc mộc cho thấy bản sắc văn hóa Tày luôn chủ động thích ứng trong môi trường tự nhiên, biến cây rừng thành phương tiện giao thông thủy, nó cũng là minh chứng nghề mộc ở vùng hồ Ba Bể trước đây rất phát triển.

Với dáng hình độc đáo, nhỏ nhắn mà cơ động, thuyền độc mộc từng là phương tiện lưu thông phổ biến trên sông hồ của một số nơi vùng cao phía Bắc. Người chèo thuyền độc mộc phải có kỹ năng khéo léo, biết dùng lực tay, thân đưa thuyền theo hướng xác định. Nếu không có kinh nghiệm hoặc lần đầu chèo dễ làm thuyền mất cân bằng, nước nhanh chóng tràn vào làm chìm thuyền.

Sông nước hồ Ba Bể tương đối yên ả, phù hợp với loại thuyền độc mộc dùng di chuyển và đánh bắt cá. Mỗi năm khi xuân về, người dân tổ chức hội đua thuyền độc mộc, đại diện các bản quanh hồ (Pác Ngòi, Cốc Tộc, Bó Lù...) đăng ký tham gia. Nhưng hiện nay, theo khảo sát số lượng thuyền độc mộc hiện nay còn rất ít nên hội đua thuyền những năm gần đây không tổ chức được. Những chiếc thuyền độc mộc gỗ giờ được thay thế bằng thuyền sắt, gắn máy nổ, cơ động hơn, sức tải lớn hơn, không chỉ chở hàng mà còn có cả thuyền chở du khách tham quan. Níu giữ một nét văn hóa độc đáo gắn với đời sống, cư dân quanh vùng hồ Ba Bể đã đặt làm những chiếc thuyền sắt theo hình dáng thuyền độc mộc.

Ngày nay, mặc dù đã được thay thế bằng thuyền máy nhưng thuyền độc mộc vẫn là phương tiện du lịch trải nghiệm yêu thích của nhiều du khách khi đến với hồ Ba Bể. Chèo thuyền độc mộc du khách sẽ được trải nghiệm cảm giác tưởng như tròng trành mà lại lướt như bay, vừa hồi hộp lo lắng lại vừa lạ lẫm, mới mẻ. Những cung bậc cảm xúc ấy có lẽ chỉ có được khi du khách trực tiếp ngồi trên thuyền dưới tay chèo của những cô gái Tày Ba Bể.

Trên thắng cảnh hồ Ba Bể, hình ảnh những cô gái Tày với tà áo chàm khoan thai đưa mái chèo khóa nước đấy những con thuyền độc mộc nhẹ nhàng lướt trên mặt hồ gợn sóng vẫn luôn là biểu tượng đẹp, hấp dẫn của vùng hồ Ba Bể. Biểu tượng đó cần được gìn giữ, phát huy, bảo tồn để những chiếc thuyền độc mộc tiếp tục được rẽ sóng trên hồ Ba Bể, để hằng năm đua thuyền độc mộc được trở lại vào hội xuân Ba Bể mỗi độ xuân về.

ThS Cù Thị Thu Trang

     Trưởng phòng QLĐT&NCKH