Trong tiến trình phát triển bền vững của đất nước, văn hóa luôn được khẳng định là động lực là động lực nội sinh, là sức mạnh tinh thần để thúc đẩy sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội. Ngày 24/11/2021, tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã có bài phát biểu quan trọng với chủ đề “Quyết tâm chấn hưng và xây dựng thành công một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. Bài viết đã đưa ra định nghĩa, vị trí, vai trò, tầm quan trọng của văn hóa trong sự phát triển của nước ta từ khi thành lập Đảng đến nay và sự quan tâm của Đảng ta đến công tác xây dựng văn hóa trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, xây dựng đất nước, nhất là trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Đồng thời, bài viết đã chỉ ra những hạn chế, tồn tại, bất cập, yếu kém của lĩnh vực văn hóa và khẳng định, để chấn hưng và phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam trong thời gian tới, một trong những giải pháp cần tập trung thực hiện một cách quyết liệt và có hiệu quả là: Quan tâm hơn nữa đến việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc, các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của các vùng, miền, của đồng bào các dân tộc, kết hợp với tiếp thu tinh hoa văn hóa của thời đại. Phát triển “sức mạnh mềm” của văn hóa Việt Nam, góp phần nâng cao sức mạnh tổng hợp quốc gia trong thời gian tới.

Bắc Kạn là tỉnh miền núi thuộc vùng Đông Bắc Việt Nam, là địa bàn sinh sống lâu đời của các dân tộc thiểu số như: Tày, Nùng, Dao, Mông, Sán Chay, Kinh... Mỗi dân tộc mang theo kho tàng văn hóa phong phú, từ ngôn ngữ, phong tục tập quán, lễ hội, đến các hình thức nghệ thuật dân gian và nghề thủ công truyền thống. Những giá trị này không chỉ thể hiện nét đặc sắc của từng tộc người, mà còn góp phần quan trọng vào việc tạo dựng bản sắc văn hóa chung của tỉnh. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống là yêu cầu thiết yếu mang tính tất yếu khách quan của tỉnh nhà.

            Xác định bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống là nhiệm vụ then chốt trong chiến lược phát triển văn hóa của tỉnh, dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ tỉnh và bộ máy chính quyền các cấp, việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể trên địa bàn tỉnh ngày càng được quan tâm, chú trọng. Trên toàn tỉnh đã kiểm kê được 120 di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh, trong đó có 02 di tích được xếp hạng cấp quốc gia đặc biệt; 07 di tích được xếp hạng cấp quốc gia; 49 di tích được xếp hạng cấp tỉnh và 62 di tích đã được kiểm kê chưa xếp hạng (số liệu thống kê tại Quyết định số 1748/QĐ-UBND ngày 21/9/2021 của Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Kạn về việc phê duyệt, công bố danh mục kiểm kê di tích lịch sử, văn hóa và danh lam thắng cảnh trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn năm 2021). Về di sản văn hóa: đến nay trên toàn tỉnh đã kiểm kê được 291 di sản thuộc 07 loại hình di sản văn hóa phi vật thể, trong đó có 19 di sản văn hóa phi vật thể được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Trên cơ sở các di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh và di sản văn hóa đã được kiểm kê và ghi danh, tỉnh đã thực hiện nhiều đề án, dự án nhằm giữ gìn, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống và đã đạt được nhiều kết quả quan trọng như:

Đối với các di tích lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh, tỉnh Bắc Kạn đã thực hiện trùng tu, tôn tạo, quản lý và khai thác giá trị các di tích có trọng tâm, gắn với phát triển du lịch sinh thái và văn hóa. Nhiều di tích đã được khai thác, phục vụ du lịch như: Danh lam thắng cảnh hồ Ba Bể, động Nàng Tiên, động Hua Mạ; các di tích lịch sử Nà Tu, ATK Chợ Đồn, đồn Phủ Thông, di tích Đèo Giàng... thu hút nhiều người dân, du khách, học sinh… đến tham quan. Bên cạnh đó, các mô hình bảo tồn gắn với phát triển du lịch văn hóa cộng đồng từng bước hình thành. Một số địa phương đã đẩy mạnh xây dựng các mô hình du lịch cộng đồng, như thôn Pác Ngòi, Bó Lù, Cốc Tộc, xã Nam Mẫu và xã Khang Ninh, huyện Ba Bể; thôn Cọn Pỏng, xã Nam Cường, huyện Chợ Đồn; thôn bản Chiêng, xã Đôn Phong, huyện Bạch Thông; thôn Khuân Bang, xã Như Cố, huyện Chợ Mới, thôn Khâu Đấng, huyện Pác Nặm…. Tại đây, người dân tham gia trực tiếp vào việc gìn giữ phong tục, tập quán, nghề truyền thống, phục dựng kiến trúc nhà sàn, biểu diễn văn nghệ dân gian phục vụ du khách, góp phần nâng cao thu nhập và bảo tồn văn hóa các tộc người tại địa phương.

Đối với di sản văn hóa phi vật thể, tỉnh đã tiến hành kiểm kê và lập hồ sơ khoa học nhiều loại hình nghệ thuật dân gian, trong đó nổi bật là hát Then, hát Lượn cọi (hát Lượn cọi của người Tày Pác Nặm được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2019); múa bát của người Tày, hát Pá Dung của người Dao, di sản “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” (được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại năm 2019) và các trò chơi dân gian. Đây là bước tiến quan trọng khẳng định giá trị văn hóa đặc sắc của cộng đồng các dân tộc Bắc Kạn.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh đã tổ chức nhiều hoạt động nhằm góp phần gìn giữ, bảo tồn các giá trị văn hóa này như: tổ chức trình diễn “Múa bát” với chủ đề “Bắc Kạn, sáng người ánh sao” tại Tuần Văn hóa - Du lịch năm 2024 với 1000 diễn viên tham gia, tổ chức nhiều lớp truyền dạy tại các huyện, thành phố của tỉnh; Thành lập các câu lạc bộ hát Then - đàn Tính trên địa bàn các huyện Na Rì, Chợ Đồn, Bạch Thông và thành phố Bắc Kạn. Xây dựng 04 mô hình Câu lạc bộ Lượn cọi ở các xã Bằng Thành, Nhạn Môn, Công Bằng, Giáo Hiệu, huyện Pác Nặm, xuất bản đĩa CD ca nhạc và xây dựng phim tài liệu để bảo tồn và giới thiệu di sản Lượn cọi của người Tày ở huyện Pác Nặm…, tạo điều kiện để thế hệ trẻ có lòng đam mê tiếp cận, học hỏi, kế thừa di sản của cha ông, tham gia phục vụ, biểu diễn tại các chương trình, lễ hội lớn của địa phương, qua đó giúp gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trên địa bàn tỉnh.

Đối với lễ hội truyền thống, hiện nay trên địa bàn tỉnh có 51 lễ hội truyền thống. Tỉnh đã khôi phục và duy trì thường niên một số lễ hội truyền thống tiêu biểu như: Lễ hội Lồng tồng (Phủ Thông, Ba Bể); Lễ hội Cầu mùa của dân tộc Dao Tiền; Lễ hội Cấp sắc của người Dao; Lễ hội Mù Là (Pác Nặm).., hằng năm thu hút sự tham gia tích cực của cộng đồng dân cư. Thông qua đó, các giá trị văn hóa tâm linh, nghi lễ nông nghiệp, tín ngưỡng dân gian được gìn giữ và lan tỏa.

Các nghề thủ công truyền thống được bảo tồn và phát triển. Một số nghề như dệt thủ công truyền thống của người Tày; nghệ thuật trang trí hoa văn trên trang phục của người Dao đỏ; làm hương của người Tày; đan lát; nấu rượu men lá truyền thống (làng nghề Bằng Phúc, huyện Chợ Đồn)... đã được khôi phục thông qua các chính sách hỗ trợ của Nhà nước và các chương trình phát triển sản phẩm OCOP. Ngoài ra, tỉnh đã có nhiều hỗ trợ trong việc xây dựng các tổ hợp tác, hợp tác xã, khuyến khích người dân sản xuất hàng thủ công phục vụ thị trường, qua đó giữ gìn kỹ thuật, tri thức dân gian truyền thống.

Bên cạnh những kết quả đạt được, công tác gìn giữ, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của tỉnh vẫn còn đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức cơ bản như:

Thứ nhất, nhiều giá trị văn hóa truyền thống đang có nguy cơ mai một do quá trình toàn cầu hóa, đô thị hóa và sự xâm nhập của các yếu tố văn hóa ngoại lai, trong khi thế hệ trẻ ít quan tâm đến văn hóa truyền thống của dân tộc, dẫn đến khó khăn trong việc truyền dạy các giá trị văn hóa cho thế hệ sau. Việc truyền dạy các loại hình văn hóa dân gian, phong tục tập quán chủ yếu mang tính tự phát, thiếu cơ chế hỗ trợ bền vững, chưa được tích hợp vào hệ thống giáo dục hoặc các chương trình phát triển văn hóa cấp cơ sở.

Thứ hai, Việc giữ gìn, bảo tồn các di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh và di sản văn hóa truyền thống hiện nay vẫn chưa nhận được sự đầu tư tương xứng. Nhiều di tích đã được xếp hạng đang trong tình trạng xuống cấp, song chưa được tu bổ, tôn tạo kịp thời (Khu di tích lịch sử Nà Quân, xã Bình Trung, huyện Chợ Đồn; di tích đồi Pù Cọ - bản Bẳng, xã Nghĩa Tá, huyện Chợ Đồn…). Dù công tác sưu tầm, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể đã được chú ý đến, nhưng vẫn còn chưa thường xuyên và hiệu quả chưa cao.

Thứ ba, nguồn lực đầu tư cho công tác bảo tồn còn hạn chế, phân bổ ngân sách chưa tương xứng với yêu cầu thực tế, đặc biệt là ở các địa bàn vùng sâu, vùng xa là nơi lưu giữ nhiều giá trị văn hóa nguyên bản. Cơ chế phối hợp giữa các ngành chức năng như văn hóa, du lịch với chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư chưa thực sự chặt chẽ, thiếu tính đồng bộ, khiến nhiều hoạt động bảo tồn còn rời rạc, thiếu chiều sâu và chưa phát huy được hiệu quả lâu dài.

Thứ tư, việc ứng dụng công nghệ thông tin vào công tác bảo tồn, số hóa, quảng bá di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, di sản văn hóa còn chậm; chưa có hệ thống cơ sở dữ liệu tập trung để lưu trữ, quản lý và chia sẻ thông tin về di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, di sản văn hóa địa phương.

Những hạn chế này đang đặt ra yêu cầu cấp thiết phải đổi mới phương pháp tiếp cận, hoàn thiện chính sách, tăng cường nguồn lực và nâng cao nhận thức trong toàn xã hội về vai trò của văn hóa trong phát triển bền vững ở tỉnh Bắc Kạn. Để khắc phục những hạn chế trong công tác giữ gìn, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, thời gian tới, tỉnh cần triển khai đồng bộ các giải pháp sau:

Một là, tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức của các cấp ủy Đảng, chính quyền và nhân dân, đặc biệt là thế hệ trẻ về vai trò của văn hóa trong phát triển bền vững thông qua các phương tiện truyền thông đại chúng, các buổi hội thảo, tọa đàm, các hoạt động của các câu lạc bộ… nhằm khơi dậy lòng tự hào dân tộc, nâng cao ý thức của nhân dân, của thế hệ trẻ trong việc bảo vệ và phát triển các giá trị văn hóa truyền thống.

Hai là, nâng cao hiệu quả công tác phối hợp giữa các cơ quan quản lý văn hóa với chính quyền cơ sở và cộng đồng. Các sở, ngành liên quan cần có cơ chế phối hợp cụ thể, thường xuyên chia sẻ thông tin, thống nhất mục tiêu và lộ trình triển khai các chương trình bảo tồn. Đặc biệt, cần phát huy vai trò chủ thể của người dân, chủ nhân của văn hóa trong việc tham gia gìn giữ, quản lý và khai thác các giá trị văn hóa địa phương.

Ba là, xây dựng và hoàn thiện cơ chế, chính sách hỗ trợ bảo tồn văn hóa dân tộc phù hợp với điều kiện thực tế của tỉnh, đảm bảo tính linh hoạt và khả thi trong triển khai thực hiện. Bên cạnh nguồn ngân sách nhà nước, cần kêu gọi sự tham gia của doanh nghiệp, tổ chức quốc tế, cá nhân tâm huyết trong việc tài trợ, bảo trợ cho các hoạt động phục dựng lễ hội, truyền dạy nghệ thuật dân gian, bảo tồn làng nghề... Đồng thời, ưu tiên lồng ghép nội dung bảo tồn văn hóa vào các chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Ngoài ra, tỉnh cần có chính sách đãi ngộ và tôn vinh đội ngũ nghệ nhân dân gian, những người lưu giữ và truyền dạy di sản; triển khai các đề án hỗ trợ thiết thực cho việc phục hồi nghề truyền thống, phát triển văn hóa phi vật thể và bảo tồn di tích.

Bốn là, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong bảo tồn và quảng bá di sản văn hóa. Tỉnh cần đầu tư xây dựng cơ sở dữ liệu số về di sản văn hóa vật thể và phi vật thể; số hóa các nghi lễ, tập tục, làn điệu dân ca... để lưu trữ và phổ biến rộng rãi. Bên cạnh đó, khuyến khích các hoạt động quảng bá văn hóa qua mạng xã hội, nền tảng số, tạo điều kiện để văn hóa truyền thống tiếp cận được với giới trẻ và cộng đồng rộng lớn hơn.

Bản sắc văn hóa truyền thống là tài sản vô giá của dân tộc, là cội rễ tinh thần của mỗi cộng đồng, mỗi địa phương. Đối với tỉnh Bắc Kạn, nơi hội tụ của nhiều dân tộc thiểu số với vốn văn hóa phong phú, việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa không chỉ góp phần bảo vệ di sản quý báu của cha ông, mà còn là động lực để phát triển kinh tế - xã hội bền vững, nâng cao đời sống tinh thần của người dân địa phương trong giai đoạn hội nhập quốc tế hiện nay.

 ThS Bùi Thị Phong Huyền

Chuyên viên Phòng QLĐT&NCKH