Bắc Kạn, một tỉnh có nhiều dân tộc cùng sinh sống, giàu truyền thống cách mạng gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử cách mạng quan trọng của đất nước, là nơi lưu giữ kho tàng di sản văn hoá phong phú và đa dạng, đặc biệt là di sản văn hoá phi vật thể của các dân tộc thiểu số như Tày, Nùng, Dao, Mông… Từ những làn điệu Then, Sli… thấm đượm bản sắc dân tộc đến các lễ hội truyền thống, tri thức dân gian và tập quán xã hội mang đậm tính nhân văn sâu sắc, tất cả đã và đang góp phần làm nên bản sắc văn hoá độc đáo của cộng đồng các dân tộc nơi đây. Tuy nhiên, trong bối cảnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, những giá trị văn hoá truyền thống, đặc biệt là di sản văn hoá phi vật thể, đang phải đối diện với không ít nguy cơ mai một. Trước thực tiễn đó, việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể không chỉ là nhiệm vụ cấp thiết mang tính thời sự, mà còn là yêu cầu mang tính chiến lược lâu dài. Nghị quyết Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Bắc Kạn lần thứ XII, nhiệm kỳ 2020 – 2025 đề ra nhiệm vụ bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể, hỗ trợ đồng bào các dân tộc thiểu số bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá truyền thống của dân tộc. Ngày 16/12/2019, Ban Thường vụ Tỉnh uỷ Bắc Kạn ban hành Nghị quyết số 29-NQ/TU về bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hoá, lịch sử trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn giai đoạn 2020 – 2030 nhằm huy động sức mạnh của cả hệ thống chính trị tham gia bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá, lịch sử của địa phương. Do đó, việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá các dân tộc và di sản văn hoá phi vật thể các dân tộc tỉnh Bắc Kạn là nhiệm vụ chính trị có ý nghĩa vô cùng quan trọng và cấp thiết.

Trong những năm qua, tỉnh Bắc Kạn đã có nhiều nỗ lực trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể góp phần tích cực vào quá trình xây dựng nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Kết quả cụ thể như sau:

Công tác sưu tầm, kiểm kê và lập hồ sơ khoa học đề nghị công nhận di sản văn hoá phi vật thể.

Năm 2021, tỉnh Bắc Kạn đã tổng kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể các dân tộc Tày, Nùng, Dao trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn với 204 di sản văn hóa phi vật thể được nhận diện[1]. Hằng năm tỉnh lựa chọn những di sản văn hoá phi vật thể tiêu biểu để lập hồ sơ đề nghị đưa vào danh sách di sản văn hoá phi vật thể quốc gia. Hiện tỉnh có 01 di sản được UNESCO công nhận là di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại - “Thực hành Then của người Tày – Nùng – Thái ở Việt Nam” và đang trình xét duyệt 06 di sản văn hoá tiêu biểu khác (bao gồm Hát Pá Dung, lễ Cấp sắc của người Dao; Lễ Kỳ Yên, múa hát, hát ru của người Tày; hát Sli của người Nùng), nâng tổng số di sản văn hoá phi vật thể cấp quốc gia của tỉnh lên 20 di sản.

Bắc Kạn cũng đã triển khai nhiều dự án bảo tồn như hát Then, hát Lượn, các lễ hội truyền thống… nhằm nâng cao nhận thức và gìn giữ giá trị văn hóa trong cộng đồng. Ngoài ra, tỉnh đã hoàn thiện hồ sơ đề nghị phong tặng danh hiệu cho các nghệ nhân, trong đó có 01 “Nghệ nhân Nhân dân”, 03 “Nghệ nhân Ưu tú” (năm 2022) và đề nghị công nhận 09 nghệ nhân dân gian tiêu biểu (năm 2023).

Việc xây dựng và triển khai thực hiện các chương trình, đề án nhằm tăng cường công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hoá phi vật thể; Bảo tồn, khôi phục các làng nghề truyền thống; sản xuất, quảng bá các loại hình văn hoá phi vật thể.

Toàn tỉnh hiện nay có 29 Câu lạc bộ Hát then – Đàn tính với gần 2.000 người biết hát Then – Đàn tính không chuyên. Hằng năm, tỉnh tổ chức các lớp truyền dạy văn hoá dân gian, duy trì 27 đội văn nghệ thôn bản. Đặc biệt năm 2024, Bắc Kạn đã tổ chức thành công Tuần Văn hoá – Du lịch Bắc Kạn gắn với ngày hội múa bát của dân tộc Tày thu hút trên 1.000 người tham gia, tạo được ấn tượng sâu sắc trong Nhân dân và du khách. Tỉnh cũng tích cực triển khai thực hiện Đề án “Bảo tồn, phát huy trang phục truyền thống các dân tộc thiểu số Việt Nam trong giai đoạn hiện nay” trên địa bàn tỉnh giai đoạn 2020 – 2030, Bắc Kạn đã thực hiện nhiều hoạt động cụ thể như: Năm 2023 – 2024 đã hỗ trợ xây dựng gian hàng giới thiệu và bán sản phẩm về trang phục truyền thống gắn với du lịch; tổ chức lớp tập huấn bảo tồn, truyền dạy và trình diễn trang phục dân tộc trong các sự kiện văn hoá, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng và tôn vinh bản sắc văn hoá.

Về công tác bảo tồn, khôi phục các làng nghề truyền thống được chú trọng thực hiện. Hiện nay, tỉnh Bắc Kạn có 01 làng nghề được công nhận là làng nghề truyền thống (Làng nghề Miến dong Côn Minh, huyện Na Rì). Cùng với đó, ngành văn hoá, thể thao và du lịch đang nghiên cứu phát triển các sản phẩm du lịch đặc trưng gắn với các ngành nghề truyền thống như đan lát, dệt thổ cẩm, các món ẩm thực dân tộc … nhằm tạo sinh kế, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại địa phương.

Công tác tổ chức, lựa chọn những lễ hội tiêu biểu mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc để Nhân dân trực tiếp thực hiện định kỳ tại địa phương; lập hồ sơ đề nghị công nhận giá trị một số lễ hội, ghi lễ đặc sắc.

Tỉnh Bắc Kạn đã tiến hành kiểm kê, rà soát 127 lễ hội trên địa bàn, gồm có 15 lễ hội truyền thống cấp huyện, xã; 85 lễ hội văn hoá (hội xuân) cấp huyện, xã; 27 lễ hội văn hoá truyền thống thôn, bản, tiêu biểu của các dân tộc Tày, Nùng, Dao, Mông. Việc lựa chọn các lễ hội tiêu biểu có giá trị lịch sử, vă hoá sâu sắc để tổ chức định kỳ do cộng đồng trực tiếp thực hiện tại địa phương là một trong những cách thức bảo tồn hiệu quả, góp phần phục dựng và duy trì các nghi lễ, tập tục gắn với đời sống cộng đồng. Hằng năm, tỉnh thực hiện lập hồ sơ đề nghị công nhận giá trị đối với một số lễ hội, nghi lễ đặc sắc, đưa vào danh mục di sản văn hoá phi vật thể cấp quốc gia. Tính đến nay, Bắc Kạn đã có 20 di sản văn hoá được đưa vào danh mục này tạo cơ sở pháp lý cho công tác bảo tồn, phát huy bản sắc văn hoá truyền thống dân tộc.

Tuy nhiên, bên cạnh kết quả đạt được, vẫn còn một số tồn tại, hạn chế như: Một số loại hình di sản văn hoá phi vật thể có nguy cơ bị mai một (Câu đố ngữ văn dân gian của dân tộc Tày, xã Dương Quang; Lễ đón dâu của dân tộc Dao đỏ, thôn Tân Thành, xã Nông Thượng; bài cầu mùa, nghệ thuật trình diễn dân gian dân tộc Dao Tiền, thôn Bản Bung xã Dương Quang...), thất truyền hoặc bị sai lệch so với nguyên bản; hoạt động thực hành thường xuyên còn hạn chế; chưa có chính sách ưu đãi, hỗ trợ, khuyến khích đối với các nghệ nhân, người truyền dạy các loại hình di sản văn hoá phi vật thể, chưa bố trí được nguồn kinh phí cho việc bồi dưỡng, luyện tập của những người thực hành… Công tác giáo dục, truyền thông, quảng bá chưa thực sự hiệu quả, còn mang tính hình thức, nhất là việc quảng bá trên các nền tảng số, mạng xã hội…; việc tiếp cận, thu hút sự quan tâm, tìm hiểu, thực hành của giới trẻ còn hạn chế. Còn có loại hình văn hoá dân gian chưa được nhận diện, khai thác, kiểm kê; thiếu cơ sở để bảo tồn, phát huy hiệu quả các giá trị các di sản văn hoá phi vật thể.

Để tiếp tục thực hiện có hiệu quả yêu cầu bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể tỉnh Bắc Kạn trong thời gian tới cần tập trung thực hiện đồng bộ một số nhiệm vụ, giải pháp sau:

          Thứ nhất, cấp uỷ tiếp tục lãnh đạo, chỉ đạo, quán triệt, tuyên truyền sâu rộng và triển khai thực hiện nghiêm túc, hiệu quả chủ trương, đường lối của Đảng về văn hoá, nâng cao hơn nữa vai trò, sự chủ động, tích cực tuyên truyền thông qua sự kết hợp đa dạng các hình thức trực quan như biểu diễn nghệ thuật, tranh cổ động, pa nô, khẩu hiệu, áp phích, mạng xã hội… ở vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc ít người.

          Thứ hai, tiếp tục quan tâm đầu tư đẩy mạnh công tác xã hội hoá các hoạt động văn hoá, huy động mọi nguồn lực từ các tổ chức, cá nhân tham gia bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể, đặc biệt là các di sản văn hoá phi vật thể đã được xếp hạng, đưa vào danh mục di sản quốc gia; di sản được công nhận là di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại.

          Thứ ba, tiếp tục nghiên cứu, lập hồ sơ khoa học di sản văn hoá phi vật thể trình xếp hạng các cấp. Nghiên cứu, đầu tư, bảo tồn một số làng văn hoá dân tộc tiêu biểu, các làng có nghề truyền thống để xây dựng trở thành mô hình làng văn hoá cộng đồng trên địa bàn tỉnh.

          Thứ tư, tổ chức nghiên cứu, sưu tầm, chỉnh lý, nâng cao các làn điệu dân ca, dân vũ, âm nhạc truyền thống; xây dựng, phát triển các câu lạc bộ, tổ, đội văn nghệ truyền thống, các phong trào văn hoá, văn nghệ từ tỉnh đến cơ sở. Phát huy tính sáng tạo, vai trò của đội ngũ văn nghệ sĩ, nghệ nhân trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể, vừa đảm bảo để văn hoá nghệ thuật phát triển đúng định hướng tư tưởng của Đảng, vừa đảm bảo tự so sáng tạo của cá nhân đồng bào các dân tộc trong tỉnh.  

          Thứ năm, tiếp tục đẩy mạnh các hoạt động ngoại giao văn hoá nhằm thúc đẩy việc hợp tác giao lưu, trao đổi về văn hoá truyền thống với các tỉnh, thành phố, các doanh nghiệp… quan tâm đầu tư, xây dựng, ứng dụng công nghệ thông tin, các thành tựu khoa học, kỹ thuật hiện đại vào quản lý, bảo tồn di sản văn hoá dân tộc.

          Như vậy, từ những kết quả đạt được trong thời gian qua cho thấy sự quan tâm nỗ lực của tỉnh Bắc Kạn trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hoá phi vật thể, từ công tác kiểm kê, sưu tầm, phục dựng mô hình văn hoá đến truyền dạy, quảng bá trên các nền tảng khác nhau. Với yêu cầu tiếp tục bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể cần thực hiện đồng bộ các nhiệm vụ giải pháp: tăng cường lãnh đạo, tuyên truyền; đẩy mạnh xã hội hoá và huy động nguồn lực; nghiên cứu lập hồ sơ xếp hạng di sản; sưu tầm, nâng cao dân ca, dân vũ và thúc đẩy ngoại giao văn hoá. Bắc Kạn với kho tàng văn hoá phi vật thể phong phú và đa dạng, phấn đấu trở thành địa phương tiêu biểu trong bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hoá phi vật thể. Đây không chỉ là nhiệm vụ của các cấp, các ngành mà còn là trách nhiệm của mỗi người dân Bắc Kạn hôm nay và mai sau.

Tài liệu tham khảo:

1. Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Kạn: Di sản văn hoá phi vật thể tỉnh Bắc Kạn, Nxb Văn hoá dân tộc, 2024.

3. Báo cáo số 586-BC/TU, ngày 30/12/2024 của Tỉnh uỷ Bắc Kạn về sơ kết 05 năm thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TU, ngày 16/12/2019 của Ban Thường vụ Tỉnh uỷ về bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hoá lịch sử trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn giai đoạn 2020 – 2030.

4. Báo cáo số 58/BC-HĐND, ngày 13/5/2025 của Hội đồng nhân dân tỉnh Bắc Kạn về kết quả giám sát công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hoá phi vật thể và di tích lịch sử - văn hoá, danh lam thắng cảnh giai đoạn 2021-2025 trên địa bàn tỉnh.

                                                                        Phạm Thu Thuỷ

                                                           Giảng viên Khoa Xây dựng Đảng